برگزاری دومین جلسه از سلسله نشست های اندیشه ایران شهری

دومین جلسه از سلسله نشست های اندیشه ایران شهری در شهر مشهد با عنوان «شهر، ارتباطات و هویت: بازگشت به کدام هویت»، در روز چهارشنبه مورخ 18 مرداد 1396 (ساعت 18) با سخنرانی دکتر هادی خانیکی، در محل موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری مشهد برگزار گردید.
در ابتدای جلسه آقای دکتر معززی مسئول دبیرخانه اندیشه و تمدن ایران شهری شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری (وزارت راه و شهرسازی) ضمن خیرمقدم به شرکت کنندگان و تشکر از مسئولان برگزاری نشست، با مروری بر خاستگاه جریان فکری جدیدی که در وزارت راه و شهرسازی با عنوان اندیشه و تمدن ایران شهری شکل گرفته است، اشاره کرد: مقام عالی وزارت در مباحثی که تا کنون بیان داشته اند شرایط امروزه ایران را که با چالشهای اساسی مواجه است، محصول ازجاکندگی هویتی، اجتماعی، تاریخی و فرهنگی برشمردند و راهکار برون رفت از این وضعیت را بازخوانی اندیشه ایران شهری در روزگار معاصر به عنوان رویکرد مواجه با چالش های موجود و پیش رو پیشنهاد و معرفی کردند.
دکتر معززی در ادامه اذعان داشت: در طول دوسال برگزاری نشستهای ایران شهری در تهران و سایر شهرهای کشور و همچنین برگزاری جلسات متعدد هم اندیشی با صاحبان اندیشه و نظر و انجام مطالعات و پژوهش هایی در این زمینه همواره این نکته مورد تاکید بوده است که در اقداماتی که به جهت توسعه و ترقی ایران انجام گرفته است، همواره حلقه مفقودهی بسیار بزرگی وجود داشته است که آن غفلت از مفهوم ایران به عنوان کانون تمدنی، است. در نتیجه ضروری است تا مفهوم ایران به عنوان منبع الهام و کانون تعادل منطقه‌ای، و اهرم و منبع اثرگذار و تعیینکنندهای که در اختیار ملت- دولت است، مورد توجه دقیق قرار گیرد و «سپهر ایران فرهنگی» در برنامههای توسعه جای مشخص و قدرتمندی پیدا کند.
مسئول دبیرخانه اندیشه و تمدن ایران شهری با اشاره به نشست نخست اندیشه ایران شهری در مشهد که در تاریخ 21 تیر ماه سال جاری در موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری برگزار شد، ضمن مروری بر آن ، بیان کرد مباحث مطرح شده توسط دکتر سید جواد طباطبایی را می توان در سه موضوع کلی «اندیشه ایران شهری و ایران بزرگ فرهنگی»، « ایران و دانشگاه ملی»، و « دولت – ملت ایران» دسته بندی کرد که مشروح آن در دسترس علاقه مندان می باشد. در انتها ایشان با اشاره به اینکه هدف از این نشست ها فراهم آوردن شرایطی است که بتوان صورت بندی صحیحی - در شرایط گفتگویی و نه برخاسته از نگاه نخبگانی صرف، بلکه با در نظر گرفتن همه دیدگاه ها- از اندیشه ایرانشهری و چارچوبی برای توسعه ایران ایجاد نماییم، کلیه علاقه مندان و صاحبنظران را به همراهی با این جریان دعوت کرد، و از آنها خواست تا نظرات خود را با برگزار کنندگان جلسه ( موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری- آقای دکتر سعیدیان) به اشتراک بگذارند تا در این فضای ایجاد شده ی "دوباره اندیشیدن درباره ایران" همگان مشارکت داشته باشند.
پس از آن دکتر "هادی خانیکی" از صاحب نظران حوزه ارتباطات به عنوان سخنران این نشست ، صحبت های خود را آغاز کردند و با اشاره به اینکه تمایزیابی معنای هویت است و وقتی از هویت شهری حرف می زنیم به معنای متمایز شدن شهری از شهرهای دیگر است، گفت: هویت شهری حاصل تعامل میان فضا و مکان شهری است، در این تعامل انسان به فضا، مکان شهری و دست ساخته های خود معنایی خاص می بخشد، هویت شهری چیستی ما را درون مختصات مکانی-فضایی شهری ترسیم می کند.
وی ضمن بیان اینکه هویت شهری ارتباط نزدیکی با تجربه های ذهنی و روانی فرد دارد، بیان کرد: در واقع هویت شهری نقطه تلاقی میان هویت فردی( تجربه های ذهنی، خاطره) و هویت جمعی است که تعین مادی یافته است.
دکتر خانیکی با اشاره به اینکه هویت شهری با مفهوم حس مکان رابطه تنگاتنگی دارد به طوری که هر دو را می توان یکی پنداشت، بیان کرد: هویت مکانی چند بعد دارد: یک بعد کالبدی که جنبه ساختاری فضا را نشان می دهد، دوم حضور و فعالیت انسان در فضا و عملکرد است و سوم بعد معنایی و ادراکی فرد از فضا است.
وی خاطرنشان کرد: وقتی که مشهد از تهران و تبریز متفاوت شد، می توانیم بگوییم که هویتی برای خود دارد. اما اگر در منطقه سوداگری حاکم برکلانشهرها خودش را گم کرده و شبیه تهران و کرج و برخی دیگر از کلانشهرها شد، دیگر مشهد صاحب هویتی برای خودش نخواهد بود.
امروز متاسفانه در مشهد به سوی گم شدن در هویت کلان شهری و نهی شدن از معنای هویتی پیشین در حرکت هستیم و باید جلوی این حرکت رو به زوال ایستاد.

ایشان با اشاره به اینکه مولفه طبیعی-اقلیمی و کالبدی-مصنوعی و انسانی-مدنی  ازمولفه های کلیدی هویت هر مکان زیستی است، اظهارکرد: در مولفه کالبدی مصنوعی می توانیم به فضای عمومی شامل کلیت سیمای شهر، عناصر خطی و طولی شاخص شامل خیابان های اصلی شهر، مولفه های کانونی و نقطه ای شهری شامل محله ها، دروازه ها و پارک ها، شاخص های ترکیبی خطی نقطه ای، تاریخی و کالبدی شامل بازار، جامع ها، بناهای شاخص شهر و عرصه ها، مجموعه های مشهور شهر شامل محلات قدیمی شهر، مجموعه ساختمان های مسکونی اشاره کنیم.
همچنین ایشان در ادامه و با اشاره به موارد مولفه انسانی-مدنی، گفت: این مولفه شامل: رفتارها، آداب و رسوم، اعتقادات، سیره و روش زندگی ساکنان هر شهر نیز در اعمال با ویژگی های بالا حیات و هویت مدنی آن شهر را نمایش می دهد، است.
دکترهادی خانیکی ادامه داد: هویت، آمیزش طبیعی و منطقی بین ابعاد عینی و ذهنی حیات شهری است یعنی از ساختمان ها، راه ها و بازارها، سبک زندگی، نظام معیشت، باورها و مناسک، تاریخ و نمادهای تاریخی، همه این ها در یک داد و ستد و تعامل با یکدیگر قرار دارند. نمی شود بگوییم مردم  باید با یکدیگر گفت و گو کنند در حالی که سیستم شهری به گونه ای باشد که گفت و گو نمی کنند. تاثیرگزاری این عوامل با یکدیگر و عدم اشتراک در عناصر خرده فرهنگی بحران هویت می آفریند.
ایشان با اشاره به تصورات هویت مشهد از دریچه مولفه های هویت بخش فضای شهری، اذعان کرد: در بعد مولفه های طبیعی تنها بعد وابسته یمشهد امروز، بعد مولفه طبیعی-اقلیمی فضای شهری است.
وی در خصوص تغییر بعد مولفه های طبیعی مشهد، ادامه داد: کوهسنگی اگرچه حاشیه اش مصون از تجاری سازی فضا نمانده، اما هنوز طبیعتش را دارد. البته طبیعت تجاری شده شاندیز و طرقبه خودش را با مشهد و مناسبات اقتصاد زیارت پیوند زده و در بعد طبیعی هم شاهد تحولات مبتنی بر سرمایه هستیم.
در بعد مولفه های کالبدی و مصنوع، حرم شریف حضرت رضا(ع) به عنوان بنای شاخص شهر مشهد که بنای ملی و آیینی در کلیت مرزهای سرزمین نیز شناخته می شود از طرح توسعه حرم و توسعه اطراف حرم، باانبوهی از هتل ها و مناسبات اقتصادی بازار محاصره شده است و گویی این فضاهای اقتصادی معنای زیارت را تنگ کرده اند.
دکترخانیکی ضمن بیان اینکه نقاط کانونی و محلات قدیمی مثل منطقه ثامن که هویت بخش بوده و خاطره جمعی مجاورین و زائران به آن گره خورده بود، فروپاشیده است و عملا در خدمت طرح های مدرنیزاسیون شهری قرار گرفته است. بازارهای قدیمی و راسته های اطراف حرم نظیر بازار رضا، جای خود را به پاساژها و مال ها با حضور برند های تجاری داده است.
در بعد حیات اجتماعی-مدنی افزود: با توجه به تغییر مناسبات زیارت عملا به مثابه یک شهر در معرض و مواجهه با توریسم اقتصادی مانند شهرهای مازندران بدل به پایگاهی برای کسب و کار و نه ملجا معنوی شهروندان شده است.
هویت و موجودیت مشهد، به حافظه جمعی و تاریخی شهر گره خورده که برایند شهروندان، مجاوران و زائران مشهد است، بیان کرد: حرم با فاصله نجومی از سایر اماکن مکان خاطره ساز تکین برای عموم ایرانی ها است. هویت و حافظه شهر با این خاطره های متصل به مکان حرم و رخدادهایی نظیر بلند شدن صدای نقاره ها همبسته است.
وجه نمادین حرم امام رضا(ع) بر وجه کالبدیش توفق یافته و به همین دلیل است که از حد شهر مشهد فراتر رفته و ایرانیان و حتی جهان تشیع، مشهد را با آن نماد در ذهن تداعی می کنند.
ایشان در خصوص روند توسعه گرانه شهری مشهد، بیان کرد: اگر عکس سال 1350 حرم و مرکز شهر مشهد را امروز ببینیم، بافت پیرامون حرم با حفظ حریمی که به صورت فضای باز و چمن کاری دیده می شود از حرم جدا شده است.
استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه امروز دیگر هیچ حریمی وجود ندارد، حرم چنان گسترش یافته که به انبوهی ساختمان های تجارتی-اقامتی پیوند خورده که هدفشان جلب زائر-توریست ها است، افزود: در سال 1371 بود که وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری مشهد و آستان قدس رضوی، شرکت عمران و مسکن سازان ثامن را به منظور نوسازی بافت پیرامون حرم تاسیس کردند که با تصویب طرح بهسازی و نوسازی بافت مرکزی مشهد در سال 1374 فعالیت هایش بعد قانونی و اجرایی بیشتری پیدا کرد و به تغییر چهره شهر مشهد سرعت بیشتری داد و در سال های اخیر شتاب بیشتری هم گرفته است.
نوسازی شهر به معنای ویرانی داشته ها و جایگزینی اقتصاد فضا به جای آن بود و توسعه مترادف سوداگری شد.
وی افزود شهر معنوی الزاما شهری نیست که به زندگی دنیوی بی توجهی کند ولی وقتی که تجارت جنبه های معنوی و اخلاقی و فرهنگی را هدف قرار می دهد باید شاهد نوعی جان گسیختگی در شهر باشیم.

اقتصاد زیارت زائران را رده بندی می کند برخی به مسافرخانه، حسینه ها و برخی را به هتل های لوکس می فرستد و خدمات سفر و فضاهای متفاوت را برای این رده ها خلق میکند به گونه ای که مفهوم عدالت در روند زیارتی تغییر پیدا می کند در چنین شرایطی منطق فهم زائر و مواجه اش با او مصرف اقتصادی زیارت توسط او است و در شهری که این چنین میهمان ها را برانداز می کند نمی شود انتظار مناسبات اخلاقی و نظارت اجتماعی داشت.
در ادامه جلسه، دکتر خانیکی به سوالات برخی حاضران پاسخ دادند و جلسه در ساعت 21:30 با تقدیر جمعی از اساتید از جمله آقایان دکتر حسین حاتمی نژاد، دکتر علیرضا رضوانی، دکتر ناصر محسنی و دکتر لباف، از حضور دکتر هادی خانیکی در این نشست به پایان رسید.